Çox da uzaq olmayan tarixdə, XIX əsrin əvvəllərində Rusiya Qafqazı işğal etdikdən sonra yeni ərazi inzibati bölgə yaratdı. Zəngəzur qəzası Gəncə quberniyasına tabe edildi və Sisiyan, Qafan, Mehri, Zəngilan, Qubadlı və Laçın bu quberniyaya daxil edildi.

Bolşeviklərin köməyi ilə qədim Azərbaycan torpaqlarında ermənilər öz dövlətlərini qurdular və Zəngəzur qəzasını işğal etdilər. Bolşevik Rusiyasının köməyi ilə Zəngəzur Azərbaycandan alınaraq Ermənistana birləşdirildi. Nəticədə Zəngəzur qəzasının yuxarı hissəsi Ermənistana, Laçın, Qubadlı, Zəngilan bölgələri Azərbaycanın tərkibinə verildi. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı ermənilər tərəfindən işğal edilən Zəngilanın ərazisində azərbaycanlılara məxsus onlarla tarixi-dini abidələr mövcud olmuşdur. Erməni vəhşiləri bütün qədim abidələri dağıtmışdılar. Rayon ərazisində qızıl, qara mərmər yataqları, əhəng xam malı və sair faydalı qazıntılar var idi. Ermənilər bu yataqları qeyri-qanuni istismar edib, məhsullarını xarici dövlətlərə satırdılar. Rayon ərazisindən keçən ölkəmizin ən böyük çaylarını ekoloji fəlakət vəziyyətinə çatdırmışdılar. 1 şəhər, 5 qəsəbə və 83 kənddən ibarət olan Zəngilan rayonu 1993-cı il oktyabrın 30-da Ermənistan ordusu tərəfindən işğal edilmişdir. 45 mindən çox olan Zəngilan əhalisi məcbur olaraq respublikamızın 43 rayonunda məskunlaşdırıldı. Zəngilan, Qubadlı, Cəbrayıl rayonları eləcə də Araz çayı boyunca İranla həmsərhəddir. Zəngilanın ərazisində olan XVII əsrə aid olan İmam Hüseyn məscidi də daxil olmaqla digər əsrlərə aid olan məscidlər, Xanazor və Yeməzli kəndlərindəki Alban kilsələri də ermənilər tərəfindən dağıdılmışdır. Həmçinin rayon ərazisində yerli sakinlərlə yanaşı bütün azərbaycanlılar üçün müqəddəs ziyarətgahlar da erməni vandallarının vəhşiliklərinə məruz qalmışdır. Zəngilan ərazisi IX-XVI əsrlərə aid unikal tarixi memarlıq abidələri ilə zəngin olub.

Azərbaycan Silahlı Qüvvələri 2020-ci il oktyabrın 18-dən başlayaraq Zəngilan rayonunu işğaldan azad edilməsi əməliyyatına başladı. Zəngilan rayonundan şərqdə yerləşən Cəbrayıl rayonunun yaşayış məntəqələrinin işğaldan azad edilməsi ordumuzun Zəngilan rayonunun ərazisində uğurlu hərbi əməliyyatlar keçirməsinə zəmin yaratdı. Zəngilan uğrunda döyüşlər Sərhəd Xidməti Qoşunlarının Komandanlığı altında aparılmışdır. 2020-ci il oktyabrın 20-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev xalqa müraciət edərək Zəngilan rayonunun altı kəndi ilə yanaşı Zəngilan şəhərinin də işğaldan azad edilməsi barədə xoş müjdə verdi. 1 şəhər, 4 qəsəbə və 49 kənd işğaldan azad edildi. Işğal altında qalmış 132 kilometrlik sərhədlərimiz bərpa edildi.

2020-ci il noyabrın 26-da "Zəngilanın azad olunmasına görə" medalı təsis olundu. Prezident cənab İlham Əliyevin sərəncamları ilə 6972 hərbi qulluqçu "Zəngilanın azad olunmasına görə" medalı ilə təltif edilmişdir.

Müharibə başa çatdıqdan sonra Zəngilanda böyük logistika layihələri həyata keçirilməyə başladı. Horadiz-Zəngilan-Ağbənd dəmir yolu böyük strateji əhəmiyyətə malikdir. Zəngilanda hava limanı inşa edildi ki, bu da bölgəni beynəlxalq nəqliyyat logistika mərkəzinə çevirmək üçün imkanlar yaratdı. İşğaldan azad edilmiş bütün torpaqlarımızda sürətli şəkildə böyük quruculuq və abadlıq işləri aparılır. Artıq "Böyük Qayıdış" proqramı uğurla davam etdirilir.

Heydər Əliyev Fondu tərəfindən Zəngilan məscidi bərpa olundu. İşğaldan azad edildikdən sonra Prezident cənab İlham Əliyev dəfələrlə Zəngilana səfər edib. Ölkə başçımız bütün səfərlərində yeni müəssisələrin, yaşayış evlərinin və sosial obyektlərin təməlqoyma və açılış mərasimlərində iştirak edib. Zəngilanlılar əbədi olaraq bu torpaqlarda yaşayıb yaradacaqlar.

Kamilə Əliyeva

Bakı Dövlət Universitetinin kafedra müdiri, professor