İdmanda gənclik və sürət üstünlük hesab edilsə də, bəzi peşəkar idmançılar 30, hətta 40 yaşlarında da zirvədə qalmağı bacarırlar. Novak Cokovic, LeBron James, Allyson Felix və Tom Brady kimi nümunələr göstərir ki, yaş artdıqca da yüksək performans mümkün ola bilər.

Mütəxəssislərin sözlərinə görə, bunun səbəbi təkcə istedad və güc deyil, həm də beynin və bədənin bioloji uyğunlaşma qabiliyyətidir.

Neyrologiya tədqiqatları göstərir ki, idmançılar yüksək riskli situasiyalara dəfələrlə məruz qaldıqca beyin müəyyən dəyişikliklər edir: Prefrontal korteks (planlaşdırma, diqqət, qərarvermə) təzyiq altında daha effektiv işləməyi öyrənir. Amigdala (təhlükə detektoru) panika və impulsiv qərarlara səbəb ola bilər, lakin təcrübə ilə idmançılar bu reaksiyanı tənzimləməyi bacarırlar. Beləliklə, beynin emosional və qərarverici hissələri arasında tarazlıq yaranır. Beyin mənşəli neyrotrofik faktor (BDNF) adlanan molekul beynin uyğunlaşma qabiliyyətini gücləndirir. O, “beyin üçün gübrə” kimi işləyərək neyron əlaqələri möhkəmləndirir və motor öyrənməni sürətləndirir.

BDNF səviyyəsini artıran əsas amillər:

• Fiziki fəaliyyət

• Zehni fokus

• Yuxu və bərpa strategiyaları

• Dərin nəfəs və meditasiya

Məsələn, Novak Cokovicin matç zamanı dərin nəfəs alaraq özünü sakitləşdirməsi yalnız emosional nəzarət deyil, həm də BDNF ilə bağlı nevroloji proseslərdir. Davamlı məşq və yarış təcrübəsi idmançıların beynində sinir əlaqələrini təkrar gücləndirir. Bu, həm prefrontal korteksin kəskin qalmasına, həm də amigdalanın həddindən artıq reaksiyasının azalmasına səbəb olur. Elm bunu idrak ehtiyatı və allostaz adlandırır, yəni beynin və bədənin stresə qarşı elastikliyi. Bu mexanizmlər yalnız peşəkar idmançılara aid deyil. Araşdırmalar göstərir ki, mütəmadi fiziki fəaliyyət (xüsusilə koordinasiyalı hərəkətlər, rəqs, kompleks məşqlər) diqqət və emosional idarəni qoruyur. Yuxu və aktiv bərpa (məsələn, yüngül velosiped sürmə, üzgüçülük) sinir sistemini gücləndirir. Təcrübə və öyrənmə ilə strateji düşünmə, qərarvermə və emosional sabitlik inkişaf edir. Məsələn, cərrahın kritik əməliyyata hazırlaşması, müəllimin çətin valideyn görüşünə girməsi və ya natiqin yüksək riskli təqdimat etməsi idmançının yarış təcrübəsinə bənzər stres idarəçiliyidir.

Yaş artdıqca sürət və güc azalsa da, strateji düşünmə, qərarvermə və emosional sabitlik daha da inkişaf edə bilər. İnsanın uyğunlaşma qabiliyyəti ömür boyu öyrədilə bilən prosesdir. Doğru strategiyalarla fiziki fəaliyyət, stresin tənzimlənməsi və keyfiyyətli bərpa ilə hər kəs həyatının istənilən mərhələsində kəskin qala bilər.