Son dövrlərdə mediada bir sıra dövlətlərə üzərlik bitkisi aparan şəxslərin həmin ölkərin hüquq

mühafizə orqanları tərəfindən saxlanılması və bu halın onlar barəsində hüquqi tədbirlər

görülməsinə əsas olması ilə bağlı xəbərlərə rast gəlmək mümkündür. Xaricə səfərə gedən

vətəndaşların arzuolunmaz hallarla qarşılaşmaması üçün üzərlik bitkisinin xüsusiyyətləri, bəzi

ölkələrdə hüquqi məsuliyyət doğura biləcək məqamlar nəzərə alınaraq aşağıdakı məsələlərin

diqqətdə saxlanılması məqsədəmüvafiq hesab olunur.

Üzərlik (lat. Peganum harmala) – qədim zamanlardan bu günə qədər həm xalq təbabətində,

həm də mədəni-ritual təcrübələrdə geniş istifadə olunan, çoxəsrlik ənənəyə malik olan nadir

bitkilərdən biridir. Xalq təbabətində təbii müalicə vasitəsi kimi istifadə edilməsi ilə yanaşı, bəzi

mədəniyyətlərdə psixoloji və mənəvi qorunma vasitəsi kimi də tətbiq edilir.

Üzərlik bitkisi Orta Şərq, Orta Asiya və Anadolu mədəniyyətlərində daha çox istifadə olunur.

Əsasən yarımsəhra və quru iqlimli ərazilərdə – İran, Türkmənistan, Tacikistan, Azərbaycan

(Naxçıvan, Muğan, Abşeron və s.), Türkiyə, Əfqanıstan və Hindistan kimi ölkələrdə təbii halda

yetişir.

Üzərlik – bitkilər aləminin sabunağacıçiçəklilər dəstəsinin şorgiləkimilər fəsiləsinin üzərlik

cinsinə aid bitki növüdür. Çoxillik çılpaq ot bitkisidir, spesifik kəskin iylidir, hündürlüyü 25-70

sm-dir. Gövdəsi düz, yarpaqları növbəli, açılmış hissəciklərə bölünmüş ovalvari otlaq-alaq

bitkisidir. Toxumları, kökü və gövdəsi istifadə edilir. May-iyul aylarında çiçəkləyir, iyul-avqust

aylarında meyvə verir. Gilli və qumsal torpaqlarda, eyni dərəcədə yarımçöl, öndağlıq və 2800

metr dəniz səviyyəsi hündürlüyü olan dağlarda yayılıb.

Üzərlik bitkisi Azərbaycan təbiətində geniş yayılıb, xalq təbabətində əhəmiyyətli yer tutsa da,

onun tərkibindəki alkaloid maddələrin psixotrop potensialı bu bitkinin istifadəsinə ehtiyatlı

yanaşmağı tələb edir. Belə ki, bitkinin tərkibində olan və mərkəzi sinir sisteminə psixotrop təsir

göstərən “β-karbolin alkaloidləri” beyində serotonin, dopamin və norepinefrin kimi

neyromediatorların parçalanmasını ləngidərək psixoaktiv (zehni dəyişdirici) təsir yarada bilər.

Üzərlik bitkisində olan əsas psixoaktiv alkaloidlər aşağıdakılardır:

1. Harmin (Harmine) – psixoaktiv indol alkaloididir. Əsasən toxumlarda və köklərdə olur.

Güclü təsir göstərərək beyində serotonin və digər neyrotransmitterlərin parçalanmasına,

halüsinasiyaya səbəb olur.

2. Harmalin (Harmaline) – əsasən toxumlarda olur. Harminə bənzəyir, lakin daha güclü

təsir göstərərək vizual və emosional dəyişikliklərə səbəb olur. Dozadan asılı olaraq ruh halında

dəyişiklik, yuxusuzluq və halüsinasiyalara səbəb olur.

3. Harmol – digər alkoloidlərə nisbətən beyinə zəif, sinerji təsir göstərir.

4. Harman – zəif psixoaktivdir, sinir sisteminə stimullaşdırıcı təsir edə bilir. Tütün

tüstüsündə və qəhvə içkisində də az miqdarda analoji alkoloidə rast gəlmək mümkündür.

5. Peqanin – daha az psixoaktivdir, spazmolitik təsir göstərir.

“Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövriyyəsi qadağan edilmiş, məhdudlaşdırılmış və

nəzarət edilən narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin, habelə Azərbaycan

Respublikasının ərazisində idxalına, ixracına, tranzit nəql edilməsinə və istehsalına lisenziya

tələb olunan prekursorların siyahılarının təsdiq edilməsi haqqında” 2005-ci il 28 iyun tarixli

960-IIQ saylı və “Şəxsin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsinə əsas verən narkotik vasitələrin

və psixotrop maddələrin xeyli, külli və xüsusilə külli miqdarlarına görə siyahılarının təsdiq

edilməsi haqqında” 2005-ci il 28 iyun tarixli 961-IIQ saylı Azərbaycan Respublikasının

Qanunlarında üzərlik bitkisi və onun tərkibində olan psixoaktiv alkoloidləri müvafiq siyahılarda

qeyd olunmadığından sözügedən bitkinin ölkəmizdə dövriyyəsi sərbəstdir.

Üzərlik kimyəvi tərkibinə görə harmalin, harmalol və harman kimi alkaloidləri ehtiva etdiyindən,

yəni psixoaktiv (halüsinasiyaya səbəb ola bilən) təsirləri olduğuna görə bəzi ölkələrdə

dövriyyəsi məhdudlaşdırılan maddə kimi qəbul olunur.

Hüquqi məsuliyyət riski baxımında üzərlik bitkisinin dövriyyəsinin sərbəst və qadağan olunduğu

ölkələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür:

Sıra

№

Ölkə Dövriyyənin xüsusiyyəti Qeydlər

1. ABŞ Üzərlik bitkisi sərbəstdir, lakin onun

ekstraktlarının idxalı, istehsalı və satışı

məhdudlaşdırılıb.

2. Avstraliya Üzərlik bitkisi qadağan olunan psixotrop

maddələrin siyahısına daxildir.

3. Almaniya Federativ

Respublikası

Üzərlik bitkisi sərbəstdir, lakin onun

ekstraktlarının idxalı, istehsalı və satışı

məhdudlaşdırılıb.

4. Latviya

Respublikası

Üzərlik bitkisi sərbəstdir, lakin onun

ekstraktlarının idxalı, istehsalı və satışı

məhdudlaşdırılıb.

5. Litva Respublikası Üzərlik bitkisi qadağan olunan psixotrop

maddələrin siyahısına daxildir.

6. Türkiyə

Respublikası

Üzərlik bitkisi sərbəstdir, lakin onun

ekstraktlarının idxalı, istehsalı və satışı

məhdudlaşdırılıb.

7. Portuqaliya

Respublikası

Üzərlik qadağan olunan psixotrop maddələrin

siyahısına daxildir.

8. Belçika Krallığı Üzərlik bitkisi sərbəstdir, lakin onun

ekstraktlarının idxalı, istehsalı və satışı

məhdudlaşdırılıb.

9. Polşa Respublikası Üzərlik bitkisi sərbəstdir, lakin onun

ekstraktlarının idxalı, istehsalı və satışı

məhdudlaşdırılıb.

10. Moldova

Respublikası

Üzərlik qadağan olunan psixotrop maddələrin

siyahısına daxildir.

11. Estoniya

Respublikası

Üzərlik bitkisi sərbəstdir, lakin onun

ekstraktlarının idxalı, istehsalı və satışı

məhdudlaşdırılıb.

12. Ukrayna Üzərlik qadağan olunan psixotrop maddələrin

siyahısına daxildir.

13. İsrail Üzərlik bitkisi sərbəstdir, lakin onun

ekstraktlarının idxalı, istehsalı və satışı

məhdudlaşdırılıb.

14. Rusiya

Federasiyası

Üzərlik qadağan olunan psixotrop maddələrin

siyahısına daxildir.

15. Gürcüstan Üzərlik bitkisi qadağan olunan psixotrop

maddələrin siyahısına daxildir.

16. Belarus

Respublikası

Üzərlik qadağan olunan psixotrop maddələrin

siyahısına daxildir.

17. Tacikistan

Respublikası

Üzərlik qadağan olunan psixotrop maddələrin

siyahısına daxildir.

18. Qırğız

Respublikası

Üzərlik bitkisinin dövriyyəsi sərbəstdir.

19. Birləşmiş Ərəb

Əmirliyi

Üzərlik bitkisinin dövriyyəsi sərbəstdir, lakin

onun ekstraktlarının idxalı, istehsalı və satışı

məhdudlaşdırılıb.

20. Çin Xalq

Respublikası

Üzərlik bitkisi sərbəstdir, lakin onun

ekstraktlarının idxalı, istehsalı və satışı

məhdudlaşdırılıb.

Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məqsədilə onların

siyahıda qeyd olunan ölkələrə səfər edərkən, eləcə də həmin ölkələrdən respublikamıza

gələrkən üzərlik daşımalarının həmin ölkələrin ərazisində hüquqi məsuliyyət yarada biləcəyi

nəzərə alınaraq, bu halların sərhəd-keçid və gömrük məntəqələrində qarşısının alınması üzrə

zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsi və ictimai maarifləndirmənin aparılması tövsiyə olunur.

---

---